Việc công ty TNHH Hưng nghiệp Formosa Hà Tĩnh xả thải trái phép gây cá chết hàng loạt ở 4 tỉnh miền Trung vừa qua đã cho thấy nhiều bất cập trong vấn đề quản lý môi trường hiện nay, trong đó có việc thực hiện đánh giá tác động môi trường.

Làm cho có 

Đánh giá tác động môi trường (ĐTM) là công cụ pháp lý và kỹ thuật quan trọng để xem xét, dự báo tác động môi trường của các dự án. Đây là một yêu cầu không thể thiếu nhằm cung cấp luận cứ khoa học cho chính quyền, cơ quan quản lý chuyên ngành và doanh nghiệp cân nhắc trong quá trình quyết định đầu tư và phê duyệt dự án. Tuy nhiên, việc thực hiện báo cáo ĐTM ở Việt Nam vẫn còn nhiều yếu kém và còn nặng tính hình thức.

Ngư dân Quảng Bình cùng lực lượng biên phòng thu gom, chôn lấp cá chết dạt vào bờ khi xảy ra sự cố Formosa xả thải gây cá chết hàng loạt tại 4 tỉnh miền Trung. Ảnh: Võ Dung/TTXVN

Những vụ việc vừa qua cho thấy rõ điều này. Chẳng hạn như dự án cải tạo cảnh quan và phát triển đô thị ven sông Đồng Nai ảnh hưởng đến cuộc sống của nhiều người dân nhưng ĐTM của dự án lại... giống hệt dự án Công viên Vĩnh hằng. Dự án Nhà máy Giấy Lee & Man (Hậu Giang) tiềm ẩn nhiều nguy cơ “bức tử” sông Hậu, ảnh hưởng lớn đến môi trường nhưng vẫn được phê duyệt ĐTM. Mới đây nhất, Công ty TNHH Hưng nghiệp Formosa Hà Tĩnh gây sự cố cá chết hàng loạt tại 4 tỉnh miền Trung, với quy mô dự án lớn nhưng ĐTM được thực hiện rất sơ sài... đã cho thấy những bất cập trong thực hiện ĐTM hiện nay.

Một chuyên gia (xin giấu tên) đã từng tham gia Hội đồng thẩm định ĐTM nhiều dự án cho biết, việc đánh giá ĐTM hiện nay chưa thực chất. “Hầu hết các dự án đều làm cho có, mang tính hình thức, ĐTM gần như chủ yếu là thủ tục hỗ trợ DN và chủ đầu tư để được phê duyệt dự án. Nhiều ĐTM chỉ thực hiện trong thời gian ngắn 2-3 tháng, với vài người làm, sơ sài nhưng khi đưa lên hội đồng vẫn “mắt nhắm mắt mở” thông qua và hiếm ĐTM nào không được phê duyệt do chưa đảm bảo”, chuyên gia này cho biết. 

Theo thông lệ quốc tế, chi phí để lập một báo cáo ĐTM thường chiếm từ 1 - 3% so với tổng kinh phí của một dự án. Tuy nhiên, theo các chuyên gia, ở Việt Nam có những dự án đầu tư trị giá đến hàng chục tỷ đồng, nhưng chi phí thực hiện ĐTM thậm chí chỉ là vài chục triệu đồng. Với mức chi như vậy khó có thể đáp ứng một loạt các yêu cầu khảo sát và đo đạc một cách nghiêm túc và cập nhật các chỉ tiêu môi trường ở các khu vực dự án cụ thể. 

Đặc biệt, thủ tục ĐTM vẫn giao cho chủ đầu tư thực hiện hoặc thuê đơn vị tư vấn độc lập, như vậy thiếu tính khách quan, bởi vì chủ đầu tư khó có thể thuê cá nhân hay tổ chức tư vấn lập báo cáo ĐTM để dẫn tới quyết định dự án bị trì hoãn hoặc chấm dứt, không đảm bảo lợi ích của họ. Thậm chí, trong nhiều năm qua vì sức ép tăng trưởng kinh tế nên lãnh đạo nhiều ngành, địa phương xem nhẹ vai trò của ĐTM.

Ông Mai Thế Toản, Phó Cục trưởng Cục Thẩm định và Đánh giá tác động môi trường (Bộ TN&MT) cho biết: “Việc thực hiện ĐTM vẫn còn nhiều bất cập, còn nhiều dự án bỏ qua bước ĐTM, chưa tiến hành lập hồ sơ hoạt động sau ĐTM hoặc có những dự án thực hiện ĐTM cho có. Đặc biệt, nhiều trường hợp chủ dự án giao khoán, phó mặc cho bên tư vấn môi trường thực hiện ĐTM, nên nội dung tư vấn đưa ra trong báo cáo ĐTM không thống nhất, thậm chí không phù hợp với nội dung của dự án…”.

Nhiều lỗ hổng trong quy định

Theo các chuyên gia, bên cạnh việc thực hiện không nghiêm của các đơn vị thực hiện, thì còn có nhiều bất cập trong pháp luật bảo vệ môi trường. Luật Bảo vệ môi trường 2015 quy định cần đánh giá tác động môi trường ngay từ khi mới có ý tưởng, đề xuất dự án để làm căn cứ xét duyệt đầu tư, cấp giấy phép đầu tư. Thực tế như vậy không khả thi.

Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà cũng thẳng thắn thừa nhận những bất cập trong thực tế triển khai, điển hình như vụ Formosa vừa qua, ĐTM mang tính chất chung chung, ĐTM là hình thức để các doanh nghiệp qua mắt được để đầu tư. Bộ trưởng cũng nêu quan điểm xem xét ĐTM trong giai đoạn xem xét cấp giấy phép xây dựng thì lúc đó mới có thiết kế cơ sở, mới có căn cứ để đánh giá tác động môi trường.

Cùng với đó, thẩm định báo cáo ĐTM rất quan trọng, tuy nhiên việc phân cấp theo quy định hiện hành đang bộc lộ nhiều bất cập. Theo Luật Bảo vệ môi trường, ngoài Bộ Tài nguyên và Môi trường, các bộ ngành khác cũng có thẩm quyền thẩm định báo cáo ĐTM đối với dự án thuộc ngành quản lý. Việc phân cấp như hiện tại dẫn đến tính thiếu độc lập trong quá trình thẩm định khi các bộ ngành khó có thể phản bác các dự án do chính mình đưa vào quy hoạch phát triển. Vì vậy, ngoài các dự án đặc biệt vì mục đích an ninh - quốc phòng thì nhiệm vụ thẩm định báo cáo ĐTM nên được giao cho các cơ quan độc lập có khả năng cung cấp dịch vụ với các ràng buộc về trách nhiệm pháp lý rõ ràng. 

TS Nguyễn Khắc Kinh, Hội Đánh giá tác động môi trường Việt Nam cho rằng, một trong những bước quan trọng của báo cáo ĐTM chính là tham vấn ý kiến cộng đồng. Tuy nhiên, hiếm có báo cáo ĐTM nào thực hiện việc tham vấn đúng nghĩa. Thậm chí, nhiều báo cáo ĐTM còn giống nhau cả về ý kiến trả lời tham vấn của UBND cấp xã và Ủy ban Mặt trận Tổ quốc cấp xã lẫn lỗi chính tả. Sở dĩ có bất cập này bởi hiện nay quy định trong Luật Bảo vệ môi trường còn quá chung chung. Theo quy định, chủ dự án phải tham vấn cơ quan, tổ chức, cộng đồng chịu tác động trực tiếp bởi dự án và báo cáo ĐTM phải có nội dung kết quả tham vấn đó. Dù vậy, luật chưa quy định cụ thể thế nào là “chịu tác động trực tiếp bởi dự án”, sẽ tiến hành tham vấn ở bước nào của quá trình thực hiện và không giao cho cơ quan nào quy định chi tiết nội dung này.

Đặc biệt, vấn đề hậu kiểm sau dự án còn nhiều bất cập. Trước đây, đã từng có quy định các dự án sau khi xây dựng xong thì phải qua bước kiểm tra xem chủ đầu tư có thực hiện đúng ĐTM hay không thì mới được vận hành. Đây là một thủ tục vô cùng tiến bộ và quan trọng. Tuy nhiên, thời gian sau, thủ tục này đã bị bỏ đi vì cho rằng có quá nhiều thủ tục sẽ gây cản trở, không thu hút được đầu tư và hậu quả đã thấy, hàng loạt dự án bộc lộ bất cập trong thời gian qua.

Thu Trang - Báo điện tử tintuc.vn